Giai đoạn 2011-2020 được Đại hội đồng Liên hợp quốc ngày 19/12/2011 tuyên bố là “Thập kỷ Liên hợp quốc về đa dạng sinh học” nhằm đạt được sự cam kết chung của các quốc gia trong việc bảo vệ loài động thực vật đang bị đe dọa để cân bằng sự sống trên hành tinh của chúng ta. Việt Nam nằm trong top 16 quốc gia có sự đa dạng sinh học cao nhất thế giới, song, tính chất đa dạng sinh học đang chịu áp lực ngày càng tăng do hoạt động của con người và tình trạng biến đổi khí hậu.
Đa dạng sinh học suy giảm trên toàn cầu
Theo báo cáo của Diễn đàn liên Chính phủ về Đa dạng sinh học và dịch vụ hệ sinh thái, đa dạng sinh học cung cấp 18 dịch vụ cơ bản trên toàn cầu để duy trì các hoạt động sống và phát triển của con người. Tuy nhiên, 14/18 đóng góp này của thiên nhiên đang có xu hướng suy giảm trên toàn cầu. Bên cạnh đó, tỷ lệ độ che phủ rừng đã giảm từ 31,6% xuống còn 30,6% trong giai đoạn 1990-2015. Hệ sinh thái rạn san hô có sự suy giảm về chỉ số sống sót cao nhất, trong thời gian từ 1970-2015 đã giảm 35% xuống còn 25% số loài được nghiên cứu bị đe dọa tuyệt chủng. Nhiều nhóm loài bị đe dọa tuyệt chủng cao, trong đó nhóm loài có tỷ lệ số loài có nguy cơ tuyệt chủng cao nhất là lưỡng cư, thú, chim, bò sát và cá.
Chương trình Môi trường Liên hợp quốc (UNEP) ước tính có khoảng 7 triệu loài có nguy cơ tuyệt chủng trong khoảng 30 năm tới; 3/4 loài chim trên thế giới đang lụi dần; 1/4 loài có vú có nguy cơ biến mất khỏi Trái Đất. Sự đa dạng sinh học tự nhiên trên toàn cầu bị suy giảm nghiêm trọng bởi kỹ thuật canh tác hiện đại; nạn phá rừng; sự hủy hoại môi trường sống ở những vùng đầm lầy và trên đại dương…
Trong khuôn khổ Công ước Đa dạng sinh học, mục tiêu Aichi được các nước thông qua đã đưa ra 20 mục tiêu về đa dạng sinh học đến năm 2020 nhằm bảo tồn đa dạng sinh học và phục hồi hệ sinh thái trên toàn cầu. Các quyết định của cuộc họp các bên liên quan lần thứ 12, 13 và 14 của Công ước Đa dạng sinh học đều kêu gọi các bên tham gia công ước xây dựng và thông qua các kế hoạch phục hồi hệ sinh thái.
Một số mục tiêu của Chương trình Nghị sự 2030 về sự phát triển bền vững có liên quan đến phục hồi hệ sinh thái cần những hành động khẩn cấp trên toàn cầu nếu muốn đạt được chỉ tiêu đề ra. Kế hoạch chiến lược của Công ước Ramsar giai đoạn 2016-2024 cũng bao gồm các mục tiêu về phục hồi hệ sinh thái đất ngập nước nhằm bảo tồn đa dạng sinh học và thích ứng với biến đổi khí hậu.
Tuy nhiên, hệ sinh thái tiếp tục bị suy thoái nhanh chóng, các hệ sinh thái biển, từ ven biển đến biển sâu, hiện đang chịu những tổn thất nặng nề nhất trong lịch sử bởi các hoạt động của con người dẫn đến sự suy giảm nhanh chóng. Báo cáo của Diễn đàn liên chính phủ về Đa dạng sinh học và dịch vụ hệ sinh thái cũng chỉ ra, tốc độ tuyệt chủng của các loài trên toàn cầu đã tăng lên ít nhất hàng chục đến hàng trăm lần so với tốc độ trung bình trong 10 triệu năm qua và vẫn đang tiếp tục tăng nhanh. Mặt khác, các mục tiêu Aichi đến năm 2020 gần như đều không đạt được. Trong 20 mục tiêu Aichi, chỉ có 4 mục tiêu có khả năng cao để đạt được, các mục tiêu còn lại được đánh giá là có khả năng đạt được thấp hoặc không đạt được.
Nỗ lực đẩy lùi sự mất mát đa dạng sinh học
Hiện nay, Công ước Đa dạng sinh học đang xây dựng khung chiến lược Đa dạng sinh học toàn cầu sau năm 2020 nhằm định hướng và đóng góp hiệu quả vào bảo tồn đa dạng sinh học và phục hồi hệ sinh thái trên toàn cầu. Liên hợp quốc quyết định thập niên 2021-2030 là thập niên của về phục hồi hệ sinh thái dựa trên đề xuất của hơn 70 quốc gia trên toàn thế giới. Đây là lời kêu gọi của Liên hợp quốc cho các nỗ lực trên toàn thế giới nhằm ngăn chặn và đảo ngược tình trạng suy thoái của các hệ sinh thái và nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của hệ sinh thái với cuộc sống của con người.
Việt Nam hiện có 173 khu bảo tồn với tổng diện tích hơn 2,5 triệu ha, trong đó có 33 vườn quốc gia, 66 khu dự trữ thiên nhiên, 18 khu bảo tồn loài và sinh cảnh cùng 56 khu bảo vệ cảnh quan. Đặc biệt, 9 cơ sở được công nhận là “khu dự trữ sinh quyển thế giới,” 3 cơ sở là “khu di sản thiên nhiên thế giới” do tổ chức UNESCO công nhận, 9 khu ramsar (đất ngập nước), 10 khu vườn di sản ASEAN.
Chính phủ Việt Nam cam kết chung tay cùng với chính phủ các quốc gia trong khu vực và trên thế giới, hợp tác để đẩy lùi sự mất mát đa dạng sinh học vào năm 2030 để phát triển bền vững.
Tại Hội nghị Thượng đỉnh trực tuyến của Liên hợp quốc về đa dạng sinh học trong năm 2020, Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà đưa ra những hành động cụ thể nhằm kêu gọi các nước thực thi bảo vệ đa dạng sinh học như xây dựng một nền kinh tế xanh trên cơ sở đầu tư vào vốn tự nhiên để thay thế cho nền kinh tế hiện nay – vốn chủ yếu dựa vào khai thác và bóc lột tự nhiên; chuyển đổi tư duy từ mô hình phát triển kinh tế khai thác tự nhiên sang nền kinh tế dựa trên hệ sinh thái tự nhiên, cân bằng với tự nhiên; lồng ghép vấn đề đa dạng sinh học vào các dự án phát triển.
Đa dạng sinh học cần phải được coi là một phần quan trọng trong các giải pháp về kinh tế và ứng phó với biến đổi khí hậu, đồng thời là thước đo những nỗ lực trong phát triển bền vững. Các giải pháp hữu hiệu cần được thực thi nhằm ngăn chặn khẩn cấp tình trạng ô nhiễm chất thải nhựa đại dương; khuyến khích xây dựng, tích cực tham gia thực hiện các sáng kiến khu vực và toàn cầu nhằm giải quyết các vấn đề, thách thức về môi trường; chú trọng thiết lập mối quan hệ một cách tôn trọng, hài hòa giữa con người và thiên nhiên.
Việt Nam đã và đang tích cực tham gia các Điều ước quốc tế về đa dạng sinh học như Công ước Đa dạng sinh học, Công ước Ramsar, Công ước CITES, Công ước Biến đổi khí hậu và Công ước của Liên hợp quốc về Luật Biển…Trong đó, Việt Nam là nước thứ 7 ở ASEAN tham gia CITES (Công ước quốc tế về buôn bán các loại động, thực vật hoang dã nguy cấp), là nước đầu tiên ở ASEAN xây dựng kế hoạch hành động quốc gia về quản lý buôn bán động thực vật hoang dã. Việt Nam cũng đã tham gia tích cực trong quá trình xây dựng khung toàn cầu về đa dạng sinh học.
Là một trong các quốc gia thành viên của Công ước Đa dạng sinh học và có đóng góp ý kiến trong quá trình xây dựng Khung đa dạng sinh học toàn cầu, Việt Nam đang trong quá trình xây dựng Chiến lược quốc gia về đa dạng sinh học đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050; xây dựng Quy hoạch bảo tồn đa dạng sinh học quốc gia thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050. Bên cạnh đó, Luật Bảo vệ môi trường 2020 đã đề xuất một số nội dung liên quan đến bảo vệ cảnh quan và đa dạng sinh học, nhằm tăng cường thể chế cho công tác bảo tồn thiên nhiên và đa dạng sinh học.
Theo Tổng Cục trưởng Tổng cục Môi trường Nguyễn Văn Tài, việc tăng cường hiệu quả bảo tồn thiên nhiên tại Việt Nam là một trong những nhiệm vụ cấp bách của quốc gia. Thời gian tới, Bộ Tài nguyên và Môi trường đã định hướng sẽ đẩy mạnh việc triển khai thực thi và hoàn thành các văn bản pháp luật về quản lý đa dạng sinh học, các văn bản hướng dẫn thực hiện Luật Bảo vệ môi trường (sửa đổi) sau khi được ban hành với các nội dung liên quan; xây dựng dự án sửa Luật Đa dạng sinh học.
Bộ Tài nguyên và Môi trường tiếp tục triển khai xây dựng các đề án phục hồi hệ sinh thái, kế hoạch hành động quốc gia về bảo tồn, sử dụng bền vững đất ngập nước; thúc đẩy thành lập các khu bảo tồn theo quy hoạch bảo tồn đa dạng sinh học. Bộ triển khai Đề án kiểm kê, xây dựng cơ sở dữ liệu đa dạng sinh học nhằm xây dựng, vận hành được cơ sở dữ liệu đa dạng sinh học quốc gia, trang thông tin về Di sản thiên nhiên và đa dạng sinh học, kết nối với địa phương. Bộ thí điểm thực hiện điều tra, đánh giá, quan trắc, giám sát đa dạng sinh học theo hệ sinh thái; đề xuất nghiên cứu cơ chế chi trả dịch vụ hệ sinh thái lưu vực sông Mê Kông…
Một số mô hình cần được đề xuất, xây dựng về bảo tồn, sử dụng bền vững đa dạng sinh học, áp dụng thí điểm mô hình cơ chế tiếp cận nguồn gen và chia sẻ lợi ích từ nguồn gen, tri thức truyền thống về nguồn gen; chi trả dịch vụ hệ sinh thái biển và đất ngập nước; lượng bồi hoàn đa dạng sinh học; đánh giá tác động đa dạng sinh học trong các hoạt động phát triển kinh tế xã hội; mô hình quản lý hiệu quả di sản thiên nhiên, ngăn ngừa, kiểm soát loài ngoại lai xâm hại…/.
—
Bài viết có tham khảo tài liệu của Tông cục Môi trường, Bộ Tài nguyên và Môi trường
