Là quốc gia phải đối mặt thường xuyên với thiên tai, Việt Nam đã gánh chịu nhiều hậu quả, gây thiệt hại đáng kể cả về người và kinh tế. Gần đây, bão lụt hoành hành dữ dội ở các tỉnh ven biển là bằng chứng cho thấy xu hướng đáng lo ngại về rủi ro thiên tai. Chính phủ Việt Nam đã phối hợp cùng Quỹ Toàn cầu về Giảm nhẹ và phục hồi thiên tai xây dựng và công bố báo cáo Tăng cường khả năng chống chịu cho khu vực ven biển. Qua đó, nhiều vấn đề đáng báo động về mức độ dễ bị tổn thương của khu vực đã được đề cập. Bài viết tổng hợp một số khía cạnh nổi bật để cùng trao đổi nhân chủ đề phục hồi hệ sinh thái của tháng 6 này.
Thiên tai và tác động đối với khu vực ven biển
Là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề của thiên tai, khu vực ven biển Việt Nam đứng trước những rủi ro lớn do bão lũ, nước biển dâng, lũ sông, sạt lở bờ biển, hạn hán và xâm nhập mặn. Do đô thị hóa và kinh tế tăng trưởng nhanh, trong bối cảnh biến đổi khí hậu (BĐKH) với những rủi ro khó lường, khu vực đang đứng trước nhiều hiểm họa.
Theo ước tính, có trên 12 triệu người sống ở các tỉnh ven biển đang chịu ảnh hưởng từ nguy cơ của các trận bão, lụt với hơn 35% số nhà có thể bị xói lở. Trung bình hàng năm, tổn thất do lũ lụt ven sông và ven biển đã chiếm hơn 0,5% GDP cả nước và trên 316.000 việc làm bị ảnh hưởng. Ngoài ra, nhiều dịch vụ thiết yếu cũng bị gián đoạn vào những thời điểm cần thiết. Tình trạng trạng ngập lụt diễn ra đã ảnh hưởng trực tiếp tới 26% số bệnh viện và trạm xá cùng với hơn 11% số trường học và hơn 1/3 lưới điện khu vực trước nguy cơ bị hư hỏng
Việc quản lý rủi ro thiên tai đã có một số tiến bộ, nhưng Việt Nam vẫn phải đối mặt với nhiều thách thức. Những tồn tại chính được chỉ ra bao gồm: Thông tin về rủi ro còn thiếu và rời rạc; thực thi các quy định liên quan như quy hoạch không gian, quy chuẩn xây dựng, tiêu chuẩn an toàn và bảo trì hệ thống cơ sở hạ tầng kém hiệu quả. Trên 2/3 hệ thống đê biển hiện không đáp ứng đủ yêu cầu an toàn. Cơ sở hạ tầng và các dịch vụ công cũng trước nguy cơ tương tự, đồng nghĩa với cung cấp dịch vụ có thể bị gián đoạn vào những thời điểm cần thiết.
Phân tích đa chiều về rủi ro do thiên tai và rà soát lại những nỗ lực quản lý thời gian qua cho thấy, kế hoạch hành động để hài hòa rủi ro và cơ hội phát triển là rất cần thiết. Nếu thực hiện hành động một cách quyết đoán, đây sẽ là cơ hội để tăng cường khả năng chống chịu trong phát triển và mang lại thịnh vượng cho các thế hệ mai sau.
Rủi ro thiên tai đối với cộng đồng đang ngày một gia tăng. Người dân ven biển, các ngành kinh tế chủ chốt và hệ thống cơ sở hạ tầng dịch vụ công đang phải đối mặt với xu thế thách thức gia tăng. Khu vực có hơn1/3 dân số cả nước sinh sống sẽ phải gánh chịu rủi ro cao hơn
Do ảnh hưởng của lũ sông và ven biển, mỗi năm, ngành nông nghiệp, nuôi trồng thủy sản, du lịch và công nghiệp bị thiệt hại tương đương với 0,5% GDP cả nước. Ngoài dịch vụ công, hàng năm bão lũ gây ngập lụt làm thiệt hại cơ sở hạ tầng giao thông vận tải khoảng 144 triệu USD và chừng 330 triệu USD đối với cơ sở hạ tầng năng lượng.
Cơ sở hạ tầng bị ảnh hưởng cũng cản trở người dân tiếp cận với việc làm, giáo dục, y tế và ảnh hưởng đến khả năng cạnh tranh của doanh nghiệp. Cơ sở hạ tầng thiếu và khả năng chống chịu thấp, ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động doanh nghiệp và gây thiệt hại khoảng 280 triệu USD mỗi năm. Ngoài ra, biến đổi khí hậu (BĐKH) được dự báo sẽ làm gia tăng rủi ro do lũ, hạn hán, sạt lở ven bờ và xâm nhập mặn.
Với kịch bản mực nước biển tăng thêm 30cm vào năm 2050 và lên 70cm vào năm 2100, rủi ro do lũ có thể tăng tới 7%, ảnh hưởng thêm 4,5 triệu người sống gần khu vực ven biển. Nếu không có hành động kịp thời, áp lực từ hoạt động con người lên hệ sinh thái, sẽ làm rủi ro thiên tai còn gia tăng mạnh mẽ hơn nhiều.
Các biện pháp quản lý rủi ro của Việt Nam hiện chưa đáp ứng được nhu cầu đòi hỏi. Thiếu hướng dẫn, chưa đủ năng lực thực thi và nguồn lực tài chính giới hạn, dẫn đến những hạn chế trong thực hiện quy hoạch không gian tích hợp rủi ro. Hệ thống đê, trải dài trên 2.659 km đến nay vẫn chưa đáp ứng được tiêu chuẩn an toàn.
Rủi ro thiên tai buộc Chính phủ phải tăng cường hơn nữa các biện pháp tài chính, cứu trợ và ứng phó. Theo ước tính, nếu chậm triển khai các hoạt động 10 năm, nền kinh tế sẽ chịu thiệt hại thêm 4,3 tỷ USD. Để khu vực đáp ứng được yêu cầu là động lực phát triển kinh tế và thịnh vượng, đòi hỏi Chính phủ phảỉ khẩn trương hành động (Ngân hàng Thế giới 2020).
Ngập lụt vùng ven biển (Ảnh minh họa, nguồn internet)
Tăng cường sức chống chịu của vùng ven biển-đề xuất từ giới nghiên cứu
Nhằm tăng cường khả năng chống chịu cho vùng ven biển, các nhà nghiên cứu đã đề xuất một kế hoạch hành động cụ thể, bao gồm năm lĩnh vực can thiệp bao gồm:
1.Trước hết là cải thiện công cụ dữ liệu và ra quyết định.
Thông tin tích hợp hệ thống từ Trung ương đến các địa phương đóng vai trò quan trọng trong việc ra quyết định; xây dựng cơ sở dữ liệu có thể truy cập công khai và hệ thống đối với cơ sở hạ tầng sẽ tạo thuận lợi cho việc ra quyết định của nhà quản lý và các doanh nghiệp
2. Hai là cân nhắc rủi ro trong quy hoạch phân vùng và không gian.
Để thúc đẩy tăng trưởng khu vực không ảnh hưởng đến phát triển chung, cần có quy hoạch phân vùng và không gian có lồng ghép các yếu tố rủi ro, đồng thời vẫn phải dựa vào những thông tin sẵn có
3.Thứ ba là tăng cường khả năng chống chịu của hệ thống cơ sở hạ tầng và dịch vụ công.
Để bảo đảm hệ thống cơ sở hạ tầng thiết yếu và cung cấp dịch vụ đầy đủ, các công trình trọng yếu phải được tăng cường bằng việc tích hợp thông tin rủi ro thiên tai vào quy trình lập kế hoạch, thiết kế, duy tu và bảo dưỡng của các dự án đầu tư cơ sở hạ tầng. Việc nâng cấp cần bắt đầu từ những nơi có rủi ro cao nhất cùng với rà soát và cập nhật các tiêu chuẩn an toàn.
4. Bốn là tận dụng giải pháp tự nhiên dựa vào khai thác khả năng phát triển kinh tế sinh thái một cách hệ thống. Để khai thác khả năng của hệ sinh thái rừng ngập mặn và cồn cát, cần thực hiện cách tiếp cận tổng thể nhằm phục hồi, bảo tồn, giám sát và quản lý các hệ sinh thái.
5. Sau cùng là nâng cao năng lực phòng ngừa và ứng phó với thiên tai .
Để giải quyết rủi ro thiên tai và tăng cường năng lực phòng ngừa, cần tăng cường năng lực ứng phó khẩn cấp bao gồm: Nâng cấp hiệu quả hệ thống cảnh báo sớm; nâng cao năng lực ứng phó địa phương; có cơ chế an sinh xã hội phù hợp và thực hiện chiến lược tài chính quản lý toàn diện rủi ro thiên tai.
Thay cho lời kết
Bờ biển Việt Nam dài hơn 3.000 km, vùng ven với thiên nhiên trù phú mang lại sinh kế cho 47 triệu người, chiếm khoảng 50% dân số cả nước. Nhưng đây lại là khu vực chịu ảnh hưởng nặng nề nhất trước những thảm họa thiên nhiên.
Kinh nghiệm ứng phó với thiên tai thông qua cách tiếp cận quy hoạch dài hạn đã được minh chứng, nó giữ vai trò quan trọng trong Chiến lược tăng cường khả năng chống chịu để phát triển bền vững. Thông qua những hành động quyết đoán, Việt Nam đã và đang mở rộng cơ hội đảm bảo an toàn cho phát triển và thịnh vượng tương lai.
Nhằm tăng cường khả năng thích ứng và củng cố sự thịnh vượng của người dân ven biển và cho các thế hệ mai sau, Giám đốc Quốc gia Ngân hàng Thế giới tại Việt Nam, Carolyn Turk cho rằng “Nếu tiếp tục xu hướng phát triển kinh tế nhanh ở các khu vực có nguy cơ cao như hiện nay thì thiệt hại do thiên tai sẽ gia tăng. Đã đến lúc cần có cách tiếp cận mới nhằm cân bằng giữa rủi ro và cơ hội để các khu vực ven biển Việt Nam có thể tiếp tục là động lực tăng trưởng, đồng thời vẫn đảm bảo khả năng chống chịu với các cú sốc.”
Chính phủ Việt Nam có cơ hội hành động quyết liệt trước những rủi ro thiên tai, để bảo vệ sự phát triển trong tương lai. Kinh nghiệm về rủi ro thiên tai và các phương pháp lập kế hoạch dài hạn đã được kiểm chứng. Từ những yếu tố xây dựng và thực hiện một chiến lược phát triển có khả năng chống chịu gợi ra, hy vọng vùng ven biển nước nhà sẽ vững bước đi lên, tạo đà thúc đẩy kinh tế cả nước phát triển để đến năm 2045 sẽ thu hẹp khoảng cách và đứng trong hàng ngũ của các quốc gia phát triển.
Tài liệu tham khảo
Chính phủ Việt Nam, W.B (2020) Tăng cường khả năng chống chịu triển khu vực Ven biển–
Cơ hội và rủi ro thiên tai; báo cáo tổng hợp công bố ngày 21 tháng 10 năm 2020
Ngân hàng Thế giới (2020). Khẩn trương xây dựng chiến lược tăng cường khả năng
Chống chịu mới cho ven biển Việt Nam; Thông cáo báo chí ; Hà nội ngày 21 tháng 10
Lê Thành Ý
