Hạn hán và những con đập tọa lạc trên vùng thượng nguồn đã thu hẹp mực nước sông Mê Kông xuống mức thấp nhất trong một thế kỷ và đe dọa đến an ninh lương thực ở khu vực này.
Các chuyên gia cảnh báo việc mực nước sông Mê Kông khu vực Đông Nam Á giảm xuống mức thấp nhất trong hơn 100 năm có thể gây hậu quả nghiêm trọng đến cho các loài cá, cũng như hàng chục triệu người đang sinh sống và làm việc dọc theo bờ sông.
Cuộc khủng hoảng nước bắt đầu khi những trận mưa gió mùa đã không đến được khu vực này như dự định vào cuối tháng 5 vừa rồi. Điều kiện khô hạn, do hiện tượng thời tiết El Niño và mọi thứ càng trở nên trầm trọng hơn do biến đổi khí hậu. Hai tác nhân vẫn song hành hoành hàng tại sông Mê Kông trong suốt tháng 7 vừa rồi. Vào thời điểm đó, các nhà quan sát cho biết, tình hình đang ngày một trở nên trầm trọng hơn nhất là khi những nước thượng nguồn như Lào và Trung Quốc đang tích nước cho những con đập vì các mục đích riêng của đất nước.
Mặc dù những cơn mưa cuối cùng đã bắt đầu xuất hiện vào tuần trước ở phần lớn lưu vực sông ,tuy nhiên với mực nước đang tăng chậm không đảm bảo, các chuyên gia vẫn cảnh báo rằng thiệt hại tiềm ẩn từ hạn hán có thể tồi tệ hơn so với năm 2016, khi một đợt hạn hán xảy ra ở vùng Hồ Lớn ở Campuchia đã gây ra một vụ cháy rừng khiến cho cho việc sản xuất lương thực đã bị gián đoạn trên một diện rộng.
Nhiều nông dân trồng lúa trong khu vực đã không thể tiến hành vụ mùa chính như bao lâu nay. Điều này làm dấy lên lo ngại về vụ thu hoạch bị giảm sút mạnh vào mùa thu tới đây. Lưu lượng nước ít hơn cũng có thể tàn phá sự sinh sản của cá trong lưu vực sông Mê Kông. Mùa nước lên cũng là mùa sinh sản của cá, dòng nước lớn sẽ khiến trứng cá phân tán ở khắp mọi nơi, tuy nhiên trong năm nay thì có rất ít bằng chứng việc này sẽ xảy ra như mọi năm.
Dáng báo động hơn là việc mực nước xuống thấp sẽ xảy ra thường xuyên trên sông Mê Kông và điều này có thể dẫn đến sự hủy diệt của toàn bộ hệ sinh thái
Brian Eyler, giám đốc chương trình Đông Nam Á tại Trung tâm Stimson, cho biết “Với việc các đập trên dòng chính đang dần hoàn thiện, cùng với các tác động tích lũy từ biến đổi khí hậu thì sớm hay muộn sông Mê Kông cũng không còn khả năng chống chọi với điều này nữa”.
Lũ lụt
Bắt nguồn từ vùng cao nguyên Tây Tạng, sông Mê Kông chảy qua sáu quốc gia châu Á, bao gồm Trung Quốc, Myanmar, Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam, trước khi đổ ra Biển Đông. Lưu vực sông là nơi là nơi tập trung lớn nhất thế giới về nghề cá, và có hơn 60 triệu người phụ thuộc vào nguồn thủy sản ở đây và coi nó là sinh kế chính.
Rất ít con sông trên thế giới có mực nước tăng giảm theo các mùa nhiều như sông Mê Kông, mực nước có thể rơi xuống tới 40 feet ở một số nơi vào cuối mùa khô. Khi những cơn mưa do gió mùa mang đến, chúng tạo ra những trận lũ lớn mang theo đó là trầm tích cần thiết cho sản xuất nông nghiệp cũng như một lượng lớn ấu trùng và cá nhỏ, bao gồm nhiều loài cực kỳ nguy cấp như cá trê khổng lồ sông Mê Kông, bị cuốn vào hồ Tonle Sap Hồ và vùng đồng bằng ngập nước khác, nơi chúng có thể trưởng thành.
Hàng năm, các nhà khoa học thu thập mẫu của những con cá nhỏ và ấu trùng này trên sông Mê Kông gần Phnom Penh, Campuchia để nghiên cứu. Tuy nhiên, cho đến nay, mực nước dưới mức trung bình đã khiến cho những cơn lũ không đến được, và việc ấu trùng cá không phân tán được dọc khắp con sông cũng là điều hiển nhiên.
Zeb Hogan, một nhà thám hiểm địa lý quốc gia và nhà sinh vật học về cá tại Đại học Nevada, Reno, người đứng đầu một dự án USAID có tên là Kỳ quan sông Mêkông cho biết “Nếu không có các cơn lũ, việc sinh sản của những con cá có thể bị gián đoạn hoặc bị bỏ qua. Đối với các loài quý hiếm và có nguy cơ tuyệt chủng, tình trạng này đe dọa sự sống còn của chúng và đối với các loài cá quan trọng về mặt thương mại, và vì thế nên việc thu hoạch thủy sản trong tương lai có thể giảm đáng kể.”
Theo ông Peng Bun Ngor, một nhà sinh thái học thuộc Cơ quan Thủy sản Campuchia, dòng chảy thấp hơn cũng buộc cá bố mẹ phải tập trung ở nơi chúng trở nên dễ bị bắt bởi ngư dân hơn.”
Những con đập – Sản phẩm của chính trị
Năm nay, điều kiện khô hạn ở khu vực sông Mê Kông vẫn tồn tại do dòng hải lưu nóng ở Thái Bình Dương được gọi là hiệu ứng El Niño. Nhưng biến đổi khí hậu cũng là một yếu tố thúc đẩy, khiến mưa gió giảm đi đáng kể.
Ông Peter Moyle, giáo sư sinh học danh dự tại Đại học California, Davis Peter nói: “Không nghi ngờ gì nữa, những trận hạn hán chính là một phần hậu quả của biến đổi khí hậu, đặc biệt là xu hướng nóng lên toàn cầu, sẽ chẳng có gì ngạc nhiên nếu hiện tượng này còn kéo dài nhiều năm nữa.”
Ngài Moyle và những người khác cho rằng các con đập ở phần thượng lưu của sông Mê Kông đang góp phần làm suy thoái toàn bộ hệ thống sông.
Ông nói: “Đập nước thu thập trầm tích, ngăn chặn sự di cư của cá và những hồ chứa nước khiến cho việc loài cá bị gián đoạn việc di chuyển”. Điều này cho thấy rằng những con đập này còn tồi tệ hơn cả ảnh hưởng của trận hạn hán.
Việc Trung Quốc vận hành 11 con đập dọc theo dòng chính của sông Mê Kông (hay ở Trung Quốc nó được biết đến với cái tên Lan Thương ), đã nhận được những chỉ trích nặng nề, đặc biệt liên quan đến các vấn đề về vận hành không đặt trong việc lưu thông nước dưới vùng hạ lưu. Trung Quốc không là một thành viên của Ủy ban sông Mê Kông – một tổ chức ra đời vào năm 2995 nhằm điều hành các cuộc đối thoại xuyên biên giới ở khu vực hạ lưu sông Mê Kông.
Quyết định của Trung Quốc về việc giảm một nửa lượng nước xả ra từ đập Cảnh Hồng trong hai tuần tháng 7, với lý do bảo trì lưới điện, dấy lên nghi ngờ rằng điều đó đã gây nên việc mực nước sông Mê Kông xuống thấp như vậy. Trung Quốc hứa rằng sẽ giải phóng nhiều nước từ con đập này hơn trong tương lai càng làm tăng mối lo ngại về mức độ mà Trung Quốc kiểm soát dòng chảy của sông Mê Kông.
Sarah Null, giáo sư tại Đại học bang Utah thuộc Khoa Khoa học lưu vực sông cho rằng: “Đây là điểm nổi bật tiềm ẩn sự bất bình đẳng giữa các quốc gia lưu vực sông Mê Kông. Các quốc gia giàu hơn đạt được nhiều lợi ích hơn từ các đập thủy điện, bao gồm lợi ích kinh tế và năng lượng, trong khi các quốc gia nghèo bị ảnh hưởng nhiều hơn bởi suy thoái môi trường và suy giảm an ninh lương thực.”
“Pin châu Á”
Nhiều chuyên gia đặc biệt lo ngại về tác động môi trường về kế hoạch đang tự biến mình thành nơi cung cấp năng lượng cho châu Á của Lào, bằng cách xây dựng hàng chục đập thủy điện trên sông Mê Kông và các nhánh của nó và rồi bán điện cho các nước láng giềng.
Đầu tháng này, cùng lúc Trung Quốc giảm lượng nước từ đập Cảnh Hồng, Lào đã tiến hành thử nghiệm trên đập Xayaburi khổng lồ ở phía bắc của đất nước, dự án thủy điện đầu tiên trên dòng chính của sông Mê Kông, dự kiến sẽ đưa vào hoạt động vào tháng 10 năm nay. Các thử nghiệm trên có thể đã làm gián đoạn thêm dòng chảy sông Mê Kông.
Một trong những quốc gia nghèo nhất trong khu vực, Lào đã có gần 50 thủy điện hoạt động trên nhiều nhánh sông Mê Kông và hơn 50 cái đang nằm trong kế hoạch hoặc đang được xây dựng, một số trong số đó dọc theo dòng chính của sông Mê Kông. Năm ngoái, một con đập bị vỡ ở miền nam nước Lào, đã làm ngập lụt một vùng rộng lớn và giết chết hàng chục người. Các nhà môi trường từ lâu đã cảnh báo rằng các dự án thủy điện ở Lào không thực hiện đánh giá tác động môi trường một cách nghiêm túc.
Eyler, tác giả của cuốn sách “Những ngày cuối cùng của sông Mê Kông hùng mạnh”, cho biết: Một hệ thống thủy điện hỗn loạn đang tồn tại ở khu vực này. Và không có tầm nhìn bao quát cho cái gọi là pin châu Á trông như thế nào, và cũng chẳng có tầm nhìn cho việc nó sẽ được vận hành như thế nào.”
Tuy nhiên, vẫn có những dấu hiệu cho thấy một số quốc gia trong lưu vực sông Mê Kông đang chuyển sang các dạng năng lượng thay thế. Các quan chức ở Campuchia đã bày tỏ nghi ngờ về kế hoạch của họ đối với hai con đập do Trung Quốc xây dựng trên sông Mê Kông ở phía bắc của đất nước này, theo đó Campuchia đang nhằm vào việc chuyển sang tăng sản lượng năng lượng mặt trời.
Hogan nói rằng sông Mê Kông cần phải tránh rơi vào số phận bị tàn phá nặng nề như sông Colorado ở Hoa Kỳ, nơi đã chứng kiến sự thay đổi hoàn toàn của thủy văn tự nhiên và gần như thất bại trong việc sinh sản của hầu hết các loài cá bản địa.
Ông chỉ ra rằng trong khi lưu vực sông Mê Kông đã được chứng minh là có khả năng phục hồi đáng kể trong nhiều năm, thì hiện tại nó đang phải đối mặt với áp lực chưa từng có.
Tốc độ tăng tốc của sự thay đổi, cùng với các tác động tích lũy của các yếu tố gây căng thẳng xuyên biên giới và các tác động sắp xảy ra của biến đổi khí hậu, chỉ ra rằng nỗi sợ về việc dòng sông huyết mạch của nhiều quốc gia Đông Nam Á đang dần mất đi những chức năng như cung cấp một nguồn đa dạng sinh học to lớn và những người đang phụ thuộc vào nó sẽ bị đe dọa cuộc sống ra sao.
Nguồn: National Geographic
Dịch: VRN
